bijgewerkt 26-05-2022
Bron: © RAAP/Overland
De trein van Amsterdam naar Hilversum legt vrijwel het hele traject af over hoge spoordijken. Vlak voor Hilversum rijdt de trein echter in een laagte. Daar liggen behalve spoorlijnen ook sportvelden, wegen en natuurterreinen in. De laagte komt voort uit de grootste zandgroeve van Het Gooi, de spoorwegzanderij Crailo.
Waar ...
toegevoegd door Geopark
Stevige, droge zandgronden zijn schaars in West-Nederland. De zandgrond ligt hier verborgen onder een soms meer dan tien meter dik pakket van slappe veen- en kleigrond. Alleen in het Gooi komt dit zand aan het oppervlak. In de voorlaatste ijstijd is dat zand opgestuwd door ijs tot zogenaamde stuwwallen.
Een spoorweg over de heide
Omstreeks 1870 was het gebied ten noorden van Hilversum onbewoond. Uitgestrekte heidevelden bepaalden het landschapsbeeld op de arme en droge zandgronden van Het Gooi. De heide was in gezamenlijk gebruik bij Gooise boeren die hier schapen weidden en plaggen staken. Over deze heidevelden werd in 1874 de spoorlijn Amsterdam-Amersfoort van de Hollandse IJzeren Spoorwegmaatschappij (HIJSM) aangelegd. De spoorwegondernemers merkten al snel dat de droge zandondergrond onder het spoor gemakkelijk kon worden afgegraven. De vraag naar zand was toen groot. Overal in laag Nederland werden spoordijken op de laaggelegen slappe ondergrond aangelegd. Alleen dan was er een voldoende stevige en droge basis voor de zware locomotieven en treinstellen. De heidegrond was bovendien goedkoop. De spoorwegondernemers moesten wel eerst onderhandelen met Stad en Lande van Gooiland, waarin de gerechtigde boeren (de erfgooiers) waren verenigd.
Spoorzanderij
Er ontstond een zogenaamde spoorwegzanderij.
Zand werd hier op treinwagons geladen en vervoerd naar lagere delen van het land voor de aanleg van spoordijken. Aan weerszijden van de spoorlijn ontstond een zeven tot elf meter diepe laagte die steeds verder werd uitgegraven. In de laagte ontstond nieuwe bedrijvigheid. Vanaf 1908 werden hier houten dwarsliggers gemaakt en vanaf 1937 werd er een stapelplaats ingericht, voor de opslag en montage van materialen.
De inrichting van de groeve
De erfgooiers hadden dubbel voordeel. Ze kregen een vergoeding voor het zand en hadden daarnaast bedongen dat de afgegraven grond als grasland werd opgeleverd. Gras heeft vochtige grond nodig – zeldzaam op het Gooi – en die kwam er doordat het zand tot dichtbij de grondwaterspiegel werd afgegraven. Na de oorlog drukten Hilversum en Bussum steeds meer hun stempel op de groeve. In de zanderij kwamen ook sportvelden, een golfterrein en een zwembad. Ook de noordelijke uitvalsweg van Hilversum, de N524, kwam in de groeve te liggen.
Zwerfstenen
Eli Heimans, met Jac. P. Thijsse een belangrijke pionier in de natuurbeweging, was gefascineerd door de grote zwerfstenen die bij de graafwerkzaamheden tevoorschijn kwamen. Ooit waren ze door het landijs vanuit de bergen van Scandinavië hierheen gesleept. Zijn pleidooien om de stenen te behouden vond geen weerklank en de collectie die hij in een hoekje van de groeve had opgebouwd raakte na zijn dood in 1914 verstrooid.
Aandacht voor natuur
In de jaren zeventig van de twintigste eeuw is de afzanding gestaakt. De groeve was inmiddels zo’n 2 km lang en 800 m breed. Men ging steeds meer belang hechten aan de natuur. Ingezien werd dat de weg, de spoorlijnen en de sportvelden een harde barrière vormden voor flora en fauna. Over de groeve werd in 2006 een ecoduct aangelegd dat de Bussumer- en Westerheide verbindt met het Spanderswoud. Het was met 800 meter het langste ecoduct ter wereld. Ook wandelaars en fietsers kunnen er gebruik van maken.
Het westelijk deel van de groeve werd ingericht als natuurgebied. Het terrein werd extra verlaagd tot iets onder het grondwaterniveau. Door de water- en rietpartijen loopt een vlonderpad. Het wandelpad wordt gemarkeerd door opnieuw bijeengebrachte grote zwerfstenen uit de groeve en is vernoemd naar de grote natuurpionier die hier actief was: het Eli Heimans-Zwerfkeienpad.
Opgesomd: wat herkennen we nog?
- De gegraven groeve met centraal daarin de spoorlijn.
- Uitgestrekte natuurgebieden aan weerszijden van de zanderij. De heidevelden waren ooit goedkoop om af te graven, nu zijn het waardevolle natuurgebieden inmiddels met een wildviaduct met elkaar verbonden.
- De inrichting van de zanderij: sportvelden, natuur, waterpartijen met vlonderpad.
- De zwerfstenen, ooit meegenomen door het ijs uit Scandinavië, waar Heimans als eerste de aandacht op richtte.
Beheerder: Goois Natuurreservaat https://gnr.nl/de-natuur-in/gebieden/zanderij-crailoo
Aanvullende interessante publicaties
- wandeling - Bussummer- en Westerheide 8,1 km
- wandeling - Voetstappenpad Hilversum 25,1 km
- fietstocht - Aardkundig Monument-Stuwwal ’t Gooi (noord) 36,6 km