Westerheide, Aardjesberg en Lange Heul

Vuursteen en Neanderthalers
Al in de prehistorie trok de Aardjesberg de aandacht van de mens door de grote hoeveelheid noordelijke (zwarte) vuursteen die hier te vinden was. Voor het maken van werktuigen, sieraden en wapens bestond er in de steentijd een grote voorkeur voor deze stenen. Bovendien was er op de Aardjesberg water te vinden. In de keileem zakte water niet weg zoals in de ‘gewone’ zandgronden van het Gooi wel vaak het geval was.
De eerste mensen die daar oog voor hadden, waren de Neanderthalers. Die moeten hier hebben rondgetrokken in warmere perioden van de laatste ijstijd, zo’n 60.000 tot 30.000 jaar geleden. Er is een fragment gevonden van bewerkte vuursteen, een zogenaamd bladspitsfragment, dat hierop wijst. De Aardjesberg is de enige plek in Nederland waar een dergelijke vondst is gedaan.

Leem en prehistorische boeren
Ook na de laatste ijstijd bleven mensen de Aardjesberg opzoeken, zo blijkt uit andere bewerkte vuurstenen die hier zijn gevonden. Toen vanaf ca. 2800 v. Christus de landbouw zijn intrede deed, bleken de lemige bodems van het keileemplateau ook nog eens aantrekkelijk voor de aanleg van akkers, weiden en voor bewoning. De keileem was geschikt als bouwmateriaal voor boerderijen. Vondsten van graven en potscherven wijzen op nederzettingen uit deze tijd.
Grafheuvels uit de omgeving zijn de nog zichtbare resten in het landschap uit deze periode. Uit de late bronstijd/vroege ijzertijd stamt een urnenveld, bestaande uit kleine grafheuveltjes met crematieresten, dat zich uitstrekt over de Aardjesberg en de aangrenzende Westerheide. Het behoort tot de grootste urnenvelden van Nederland.

Wonen aan de voet van een lengteduin
Er zijn dus veel aanwijzingen voor bewoning van het gebied rond de Aardjesberg, maar archeologen hebben er tot nu toe maar één hard bewijs voor vroegere bewoning aangetroffen: een huisplattegrond uit de twaalfde en dertiende eeuw. De boerderij stond aan de voet van de Lange Heul, een zogenaamd lengteduin op de noordelijke rand van het keileemplateau. Dit duin is ontstaan in de laatste ijstijd, het Weichselien. In de laatste fase van deze ijstijd was het zeer koud en droog. Het landschap had het aanzien van een koude poolwoestijn. Op grote schaal ontstonden zandverstuivingen en vrijwel heel Nederland werd bedekt met een laag van zogenaamd dekzand. De Aardjesberg werd door de hoge ligging niet door het stuifzand bereikt, maar op plekken waar de wind werd gekanaliseerd, konden kilometerslange linten van opgestoven zand ontstaan die al stuivend over de stuwwal heen kropen. Het zand van de Lange Heul was veel armer dan de keileem. Wanneer het eenmaal van bos was ontdaan en boeren er gingen plaggen of maaien, ging het snel opnieuw verstuiven. Bij zo’n verstuiving moeten de resten van de waarschijnlijk toen al verlaten boerderij zijn verdwenen onder het zand. Dat is wellicht de reden dat de resten tot nu toe bewaard zijn gebleven.

De bewoners van de boerderij aan de Lange Heul waren misschien wel de laatste bewoners van het gebied. De lage en nattere gebieden rond het Gooi werden aantrekkelijker voor bewoning. De Aardjesberg kreeg de aanblik van een heidegebied met af en toe enkele bosrestanten. Boeren kwamen hier om schapen te weiden, leem of grind te graven of om heideplaggen te steken.

In 1936 liet het Goois Natuurreservaat een schaapskooi met woonhuis op de Aardjesberg bouwen. Net zoals de vroegere bewoners al hadden ondervonden, bleek de bodem geschikt voor de aanleg van een akker, in dit geval met boekweit. De leemkuilen, die wellicht in eerste aanleg uit de prehistorie stammen, werden toen vergroot. In deze periode kwam ook het bos op de Aardjesberg tot stand. Het is deels aangeplant en deels ontstaan door natuurlijke opslag. In februari 1945 werden schaapskooi en woonhuis beschoten en verwoest. De gebouwen werden niet meer opgebouwd, maar de boekweitakker wordt nog elk jaar ingezaaid.