Soester Eng e.o.

Ooit was het er druk
Helaas hebben we maar weinig archeologische gegevens over het gebruik van de eng in het verre verleden. Veel wijst er echter op dat het duizenden jaren lang niet zo’n leeg, open akkergebied was als een eeuw geleden. In de jonge steentijd, zo’n 2500 jaar voor Christus, werd er bijvoorbeeld ook begraven, zoals we aan het Engenbergje nog kunnen zien. Net als elders zal er op de hoogte tot in de vroege middeleeuwen tussen de akkers, bosjes en heideveldjes zijn geweest.
Figuur 1. Op een hoogtekaart springt de vroegere Soester Eng meteen in het oog: een grote ‘rode’ heuvel in een veel lagere, deels ook natte omgeving. Het zuidelijke deel ervan is, net als een klein gebied in het noorden, nog steeds onbebouwd.

‘Alles aan de kant’
In de elfde en twaalfde eeuw groeide de bevolking in heel Noordwest-Europa snel. Die monden moesten gevoed worden. De vruchtbare grond op de ‘heuvel van Soest’ was meer dan ooit nodig. Waarschijnlijk was dat de belangrijkste reden dat de bewoning naar de lagere randen van de heuvel verplaatst werd, zodat er een maximale hoeveelheid nieuw akkerland kon worden aangelegd. Het was echt een kwestie van ‘alles aan de kant’ om iedereen van voedsel te voorzien. Het landbouwsysteem veranderde stapsgewijs ook om meer opbrengst van de grond te halen. Bemesting van de akkers met mest, aangevuld met op de heide gestoken plaggen met zanddeeltjes erin, hoorde daar ook bij. Die bemesting leidde tot de karakteristieke lagen ‘zwarte grond’ op de eng.

Figuur 2. Het open landschap van de Soester Eng, met kerktoren en molen aan de horizon (foto: RAAP).

Voordelen van de wind
Het land werd steeds intensiever gebruikt en de laatste bosjes en houtsingels zullen in de late middeleeuwen wel van de Soester Eng verdwenen zijn. Daardoor werd het een windvanger van jewelste. Dat hadden de inwoners van Soest ook wel door. Al vóór 1403 moet er een molen op de eng gestaan hebben, getuige een in de archieven genoemd perceel dat dan ‘het Molenstuk’ heet. Daarna werd er om de paar eeuwen een nieuwe molen gebouwd, met De Windhond als laatste voorbeeld. De molen werd in 2007-2008 gebouwd, op korte afstand van zijn voorganger.
Figuur 3. De uitgestrekte Soester Eng op een kaart uit het begin van de twintigste eeuw.

De Soester Eng onder druk
Eeuwenlang was een evenwicht tussen de bebouwingslinten langs de randen van de eng en de eindeloze stilte en leegte bovenop. In de vroege twintigste eeuw werd dat verstoord toen er vanuit het noordwesten straatje voor straatje op de eng werd gebouwd. Het was droge bouwgrond, dicht bij de oude kern: een ideale plek voor de uitbreiding van Soest. Met uitzondering van enkele kleine deelgebieden was de omgeving tot aan de Dalweg tegen 1970 bebouwd. Het gemeentebestuur van Soest liet toen een adviescommissie nadenken over een stadspark in de resterende ruimte op de eng. Die concludeerde dat het behalve een stadspark misschien nog wel beter een open agrarisch cultuurlandschap kon blijven. Die conclusie werd omarmd door de gemeente, al staat de eng periodiek nog altijd wel onder druk door kleine nieuwbouwprojecten en uitbreiding van volkstuinen aan de randen. Inmiddels heeft het gemeentebestuur de eng wel aangewezen als gemeentelijk beschermd dorpsgezicht.

Lokaal enthousiasme
Lokaal wordt het besef dat de eng bijzonder is, breed gedragen. Het is een geliefd uitloopgebied voor de inwoners van het dorp. De Stichting Vrienden Soester Eng houdt de ontwikkelingen op de eng nauwlettend in de gaten en zorgt daarnaast voor een verspreiding van de kennis over de geschiedenis en de landschapskwaliteiten van de eng. De eng is één van de weinige nog open engen, deels in gebruik als akkerland, van Midden-Nederland.

Opgesomd: wat herkennen we?

• Het Engenbergje als zeldzaam archeologisch relict op een eng;
• Het open, reliëfrijke landschap van de zuidelijke Eng met zijn gebruik als akkerland;
• De windmolen De Windhond (2007-2008) als recente vertegenwoordiger van een meer dan 500 jaar oude geschiedenis van molens op de Soester Eng, mogelijk gemaakt door de goede windvang als gevolg van de openheid en de hogere ligging;
• De intacte historische wegenstructuur op de eng, de terughoudende (klinker)verharding daarvan en de nog herkenbare historische verkaveling;
• Het relict van de noordelijke eng ten noorden van de (verlengde) Talmalaan;
• De weliswaar verdichte, maar nog bestaande ruimtelijke relatie met de omliggende lintbebouwing, met name die langs de Nieuweweg.

Aanvullende interessante publicaties

• (semi)wetenschappelijke onderbouwing (RAAP/Overland)