Onderbouwing-Zwerfsteneneiland e.o.

Zwerfsteneneiland

De zandafgraving van Maarn is een enorme hap uit de stuwwal van de Utrechtse Heuvelrug. Tientallen jaren is hier zand afgegraven door spoorwegmaatschappijen. Daarbij werden honderden grote zwerfstenen aangetroffen. Ze zijn tegenwoordig te zien op het Zwerfsteneneiland, midden in de waterplas die op de bodem van de groeve ligt. De stenen, maar ook de groeve zelf, zijn een imponerende getuigenis van de vorming van de Nederlandse ondergrond gedurende de ijstijden.

Landschappelijke ontwikkeling

Geologie: Wie de groeve betreedt, ziet direct dat we in een voor Nederlandse begrippen reliëfrijk gebied zitten. De tot 40 meter diepe groeve is gegraven in de stuwwal die in de voorlaatste ijstijd, het Saalien, door een landijskap is opgestuwd. Die landijskap was ontstaan in de Scandinavische bergen, en breidde zich uit tot in Midden-Nederland. Het ijs stroomde met geweldige krachten over de ondergrond en bracht allerlei stenen met zich mee. Vandaar dat er veel Scandinavische stenen zijn, zoals uit Zweden, de zuidkant van Finland en Noorwegen (omgeving Oslo). Op het eiland zijn nu 82 gidsgesteenten te bewonderen afkomstig uit ongeveer tien herkomstgebieden. Zo kan de gesteenteverzameling wetenschappelijke informatie bieden over de stroomrichting van het vroegere landijs.

Opmerkelijk is dat er ook grote zwerfstenen zijn gevonden uit de Ardennen en Duitse middelgebergten. Dat is te verklaren uit het gegeven dat de stuwwal voor het overgrote deel gevormd is in rivierzanden van de voorlopers van Rijn en Maas. Vooral in de zomers van de ijstijden konden die rivieren enorm aanzwellen doordat stroomopwaarts de sneeuw smolt. Omdat de bosbegroeiing was verdwenen, spoelde het smeltwater de kale grond van de hellingen af. Gevolg was dat stroomafwaarts kilometers brede stromen ontstonden die grote hoeveelheden grind, zand en klei met zich meesleurden. In Nederland zetten de Rijn en de Maas zo tientallen meters dikke rivierafzettingen af. Dat er ook grote zwerfstenen zijn meegekomen is te verklaren uit de ijsschotsen die in de rivieren meedreven. Vanaf steile, bevroren dalwanden zijn deze stenen in half bevroren rivieren gestort. Ingekapseld in ijsblokken konden de zwerfstenen vele honderden kilometers door het water worden meegesleurd.

Toen de groeve nog in werking was, waren in de verse groevewanden de verschillende geologische afzettingen zichtbaar. Zo bleek het mogelijk om de bevroren schollen te identificeren die door de ijskap waren opgestuwd. Ruegg en Burger (1999) onderscheidden hierbij Formaties van Kedichem, Urk en Drenthe. De dikte van sommige schubben bedraagt enkele tientallen meters. Ook zijn in de groeve de smeltwaterafzettingen te zien die ontstonden in de zomermaanden wanneer het landijs smolt. Sommige gestuwde schubben wijzen er op dat er verschillende opstuwingsfasen zijn geweest.

Geomorfologie: Het reliëf in het gebied bestaat uit een langgerekte voormalige zandgroeve (Zanderij Maarn).  Deze is na beëindiging van de activiteiten in 2001 volgelopen met water. Ook het eiland in de groeveplas is volledig kunstmatig.

Hydrologie: Het laagste deel van de voormalige groeve van 35-40 meter diepte is volgelopen met grondwater uit de aangrenzende stuwwal.

Delfstoffenwinning: De groeve ofwel de Zanderij is ontstaan toen de Rhijnspoorweg naar Duitsland met de hand werd aangelegd tussen 1838-1843. Dat leidde tot een kloof van 12-20 meter diep door de stuwwal. Het zand dat hierbij vrij kwam konden de spoorwegmaatschappijen goed gebruiken. Nederland bestaat voor een groot deel uit natte en slappe gronden en daarom moesten spoorwegen vaak op spoordijken worden aangelegd. De afgraving werd daarom naar het zuiden toe uitgebreid. Het zand werd gebruikt voor spoordijken op onder meer de veengronden bij Gouda en Woerden. De zandtreinen werden naast de afgravingszone met de hand vol geschept. Pas na 1940 gebeurde dit machinaal. Na de Watersnoodramp van 1953 in Zuidwest-Nederland werd de productie opgevoerd. Er reden in ruim een maand 157 zandtreinen voor dijkherstel naar het rampgebied bij Dordrecht en Lage Zwaluwe. De laatste decennia van de zandwinning tot 2001 werd vooral in de diepte gegraven met een waterplas tot gevolg.

De groeve kreeg nieuwe functies. De uitgegraven groeve had tussen 1901 tot 1932 een bestemming als rangeerterrein voor het samenstellen van goederentreinen. In 1953-1970 was de groeve deels in gebruik voor het militaire Genie Garnizoen Amersfoort. De groeve diende verder als oefenlocatie voor het Korps Rijkspolitie, Mobiele Eenheid Pelotons. Sinds 1948 loopt Rijksweg 12, nu A12, door de groeve.

Natuur: De groeve en de waterplas worden beheerd als natuurgebied door Utrechts Landschap. Er ligt nu schraalgrasland met diverse zeldzame korstmossen en planten. Bijzonder zijn de vogels die hier broeden op de grond zoals de kleine plevier en de veldleeuwerik. Daarnaast leven er in het gebied veel ringslangen. Ook de kanaaljuffer en plasrombout, twee zeer zeldzame libellen, planten zich hier voort. De Zanderij is een belangrijke natuurschakel voor de trek van dieren naar het ecoduct Mollenbos.

Ondergrond bepaalt menselijk gebruik

De stuwwal bood gemakkelijk te winnen zand dat in de groeve gemakkelijk in treinen kon worden geladen. Dat bood grote kansen in een land waar spoorlijnen meestal op spoordijken worden aangelegd.

Menselijk gebruik vormt landschap

Het landschap van de groeve is geheel kunstmatig. Dat geldt ook voor het eiland. Doordat de groevewanden begroeid raken, is het geheel er natuurlijker uit gaan zien.

Mens en water

In het van nature droge gebied is water aan het oppervlak gekomen door de afgraving.

Zichtbare zaken in het landschap

• De diepe groeve, uitzichten vanaf de bovenkant van de hoge wanden
• De spoorlijn en de snelweg op een ouder en hoger niveau van de groeve
• Het aangelegde eiland
• De zwerfstenen.

Perspectief

Het gegeven dat zwerfstenen uit een groot deel van Europa geconcentreerd zijn geraakt is van grote betekenis, voor zowel wetenschap als voor educatie. Het eiland met de zwerfstenencollectie is in 1999 door de provincie uitgeroepen tot aardkundig monument. In 2013 is de groeve heringericht en beperkt open gesteld. Het eiland is alleen toegankelijk met rondleiding.

Bronnen

• Bronbacher, A.A. & W. Hoogendoorn, 1997. Aardkundige waarden in de provincie Utrecht.
• Hoogendoorn, W., 2010. Zwerfsteneneiland Maarn. Aardkundig excursiepunt 36. Grondboor &Hamer nr 1 - 2010.
• Ruegg, G., Burger, A., 1999. De spoorwegafgraving bij Maarn: nieuwe waarnemingen in een oude groeve. Grondboor En Hamer 53, 111–116.
• https://www.provincie-utrecht.nl/onderwerpen/alle-onderwerpen/aardkundige-waarden-monumenten/
• https://hetutrechtsarchief.nl/beeldmateriaal
• http://www.aardkundigewaarden.nl/zwerfsteneneiland/home.php
• Kaartensite aardkundige monumenten: https://utrecht.maps.arcgis.com/apps/MapSeries/index.html?appid=461873e326274933a8cd0827bcce9151

Figuur 1. Situatieschets en hoogtebeeld (bewerkt AHN2) van de Zanderij met in het midden het zwerfsteneneiland. In het noorden is de insnijding van de spoorlijn door het hoogste deel van de stuwwal te zien. In het zuiden is men uiteindelijk nog dieper gaan graven.

Figuur 2. Het beladen van een zandtrein in 1935 in het kader van de werkverschaffing op de zanderij van de Staatsspoorwegen te Maarn. Foto J.G. Pierik. Beeldbank Utrechts Archief 43233.

Figuur 3. Er was al spoedig wetenschappelijke belangstelling voor de groevewanden en de vele stenen die in 1904 als restproduct op de groevebodem lagen. Op de foto een bezoek van professor Wichmann van de Rijksuniversiteit Utrecht.

Figuur 4. Relatief steile groevewand, kort na de graafactiviteiten, met de scheefgedrukte rivierafzettingen centraal links in beeld. Rechts daarvan komen vrijwel grindloze zanden van de ijssmeltwaterafzettingen voor. Helemaal rechts komen roestbruine zandige afzettingen behorend bij het onderste deel van de Formatie van Waalre, rivierafzettingen van de Rijn uit het vroeg-pleistoceen . Afbeelding en toelichting uit Hoogendoorn (2010).

Figuur 5. Bezoekers aan het zwerfsteneneiland. Foto Geopark.

Figuur 6. Het Zwerfsteneneiland gezien vanaf de rand van de groeve met op de achtergrond de spoorlijn en de A12 op een hoger en ouder niveau van de groeve. Foto Overland 054.