Onderbouwing-Zanderij Crailo

Nederland bestaat voor het overgrote deel uit natte gronden en daarom moeten spoorwegen vaak op spoordijken worden aangelegd. De spoorlijn Hilversum - Bussum lag op niet in cultuur gebrachte hogere zandgronden en werd een goede plek om het benodigde zand op treinwagons te laden. Zanderij Crailo is wat betreft de hoeveelheid afgegraven zand de grootste zanderij van het Gooi (Sevink, 2016).

Historische ontwikkeling

Pre- en protohistorisch landschap:  Op het terrein van de zanderij lagen gestuwde rivierafzettingen, smeltwaterafzettingen, de westelijke uitloper van de dekzand-lengteduin Lange Heul en de westelijke uitlopers van het keileemplateau van de Aardjesberg.

Het gebied van de Aardjesberg was mogelijk bewoond vanaf het laat-neolithicum tot in de late middeleeuwen.

Ontginningen en landgebruik: In de loop van de late middeleeuwen raakte het gebied onbewoond. In de negentiende eeuw was het hele gebied van de latere zanderij een heideveld, waarvan het gebruik werd geregeld door Stad en Lande van Gooiland.

Over de heidevelden ten noorden van Hilversum werd in 1874 de spoorlijn Amsterdam - Amersfoort van de Hollandse IJzeren Spoorwegmaatschappij (HIJSM) aangelegd. De droge zandondergrond en het gegeven dat het gebied onverdeeld (één eigenaar) en niet in cultuur was gebracht maakte het gebied aantrekkelijk om zand te winnen. Er ontstond een zogenaamde spoorwegzanderij. Zand werd hier op treinwagons geladen en vervoerd naar lagere delen van het land voor met name de aanleg van spoordijken. Stad en Lande van Gooiland kreeg een vergoeding en bedong dat de gronden zouden worden bemest en geschikt gemaakt zouden worden als weiland (Kos, 2009, p. 219).

Deel van het ecoduct dat de spoorlijn en stapelplaats overspant. Foto Overland 150.

In de zich uitbreidende laagte langs het spoor vestigde de HSM hier in 1908 een houtbereidingsinrichting (HBI), een bedrijf dat hout verwerkt tot dwarsliggers voor spoorwegen. Vanaf 1937 werd hier een stapelplaats ingericht voor de opslag en montage van materialen.

Na de oorlog werd op een terreintje carbidafval van de spoorwegen gedumpt. Het zou zich daardoor ontwikkelen tot een kalkrijk terrein met een bijzondere flora.

Verder werden de gronden opgeleverd als grasland. Na de tweede wereldoorlog werden in de zanderij ook sportvelden, een golfterrein en een zwembad aangelegd. In de groeve kwam behalve de spoorlijn ook de noordelijke uitvalsweg, de N524, te liggen.

Eli Heimans, met Jac. P. Thijsse een belangrijke pionier in de Nederlandse natuurbeweging, vestigde begin 20^e eeuw de aandacht op de geologische en botanische betekenis van de zanderij. Hij bracht zwerfstenen bijeen op een terreintje binnen de groeve. Na zijn dood raakte de zwerfstenencollectie verstrooid.

In de jaren zeventig van de twintigste eeuw is de afzanding gestaakt. Het gebied ten westen van de spoorlijn werd daarna natuur- of parkgebied.

Over de groeve is in 2006 een ecoduct aangelegd die de Bussumer en Westerheide verbindt met het Spanderswoud. Het was destijds met 800 meter het langste ecoduct ter wereld (Grift e.a., 2010). Bij de aanleg van het ecoduct is het kalkterreintje verplaatst. In die tijd werd het westelijke deel van de groeve extra verlaagd tot iets onder het grondwaterniveau, waardoor grondwater gevoede waterpartijen ontstonden.

Deel van het ecoduct dat hier bestaat uit een zandmassa waarmee de groeve plaatselijk weer op het niveau van de omliggende heide is gemaakt. Foto Overland 147.

Ondergrond bepaalt menselijk gebruik

Er was in het overwegend natte Nederland veel behoefte aan zand voor spoorwegdijken. Dat kon uit de droge zandgronden aan weerszijden van de spoorlijn gemakkelijk gewonnen en verder getransporteerd worden.

Heidevelden waren niet in cultuur gebracht en eigendom van één rechtspersoon, en waren dus betrekkelijk gemakkelijk in gebruik te nemen als groeve.

Menselijk gebruik vormt landschap

In de groeve is het maaiveld met zeven tot elf meter verlaagd. In de groeve is een nieuw landschap ontstaan, gekenmerkt door de evenwijdige lijnen van de spoorweg, uitvalsweg N525 en de wanden van de groeve. Ten oosten van de spoorlijn liggen nu vooral sportvelden. Ten westen van de N535 is het gebied als natuurgebied ingericht.

Mens en Water

Er was in het overwegend natte Nederland veel behoefte aan zand voor spoorwegdijken. Dat kon uit de droge zandgronden aan weerszijden van de spoorlijn gemakkelijk gewonnen en verder getransporteerd worden.

Overzicht van het westelijk deel van de groeve dat als natuur/ park is ingericht, met recente verlagingen waardoor de waterpartijen ontstonden, en met vlonderpad. Foto Overland 144.

Zichtbare zaken in het landschap

• De gegraven groeve met centraal daarin de spoorlijn.
• Aan weerszijden van de zanderij liggen heidevelden, illustratief voor het gegeven dat deze terreinen, en niet de in cultuur gebrachte gebieden, werden uitgekozen als groeve.
• De inrichting van de zanderij: sportvelden, natuur, waterpartijen met vlonderpad.
• Zwerfstenen, waar Heimans als eerste de aandacht op richtte. Ze liggen nu langs de aan hem opgedragen wandelroute het Eli Heimans-Zwerfkeienpad.
• Het kalkrijke terreintje met afwijkende flora.

De westelijke wand van de groeve, op de voorgrond zwerfstenen uit de groeve. Foto Overland 143.

Perspectief

Het terrein is met het ecoduct, de sportvelden en de natuurlijke inrichting recent nieuw ingericht. Er zijn geen voornemens bekend de inrichting te veranderen.

Interessante publicaties

• Goois Geologisch Informatie Systeem GGIS