Onderbouwing-Naardermeer

Het Naardermeer laat ons veel zien van de strijd van de mens tegen het water en de wens om de grote meren in het Vechtgebied in te polderen. Het herhaaldelijke falen leidde weliswaar tot het opgeven van agrarisch productielandschap, maar tot de winst van waardevol natuurgebied.

Historische ontwikkeling

Pre- en protohistorisch landschap: Het Naardermeer, vóór 1541 aangeduid als Uitermeer, is een natuurlijke veenplas, die reeds bestond voordat de mens in de volle middeleeuwen de omgeving grootschalig ging ontginnen en verkavelen. Het huidige meer ontstond vanaf de vierde of vijfde eeuw en was de opvolger van een meer, westelijk van de Vecht, dat zich door winderosie (door westenwind) en golfwerking bij hoogwater had verplaatst ten koste van de slappe veenbodem. Het meer was eigendom van de Utrechtse kerk, die het in 953 van keizer Otto I gekregen had. Na 1300 was het gemeenschappelijk eigendom van het Domkapittel en Kapittel van Oudmunster, die een bezitsgemeenschap hadden.

Waterbeheer: Vermoedelijk vanuit Ankeveen en Kortenhoef is de eerste behoefte aan een bescherming tegen het water van het Naardermeer gekomen. Dat leidde allereerst tot aanleg van de Broekdijk. Belanghebbenden uit Weesperkarspel en Naarden hebben vermoedelijk iets later de Keverdijk aangelegd. Rondom het meer was toen dus nog sprake van een ruime hoeveelheid voorland. Het Naardermeer stond tot het einde van de veertiendee eeuw in open verbinding met de Vecht. Beide dijken boden echter onvoldoende veiligheid. Men had daarom het voornemen in de Grote en Kleine Drecht, verbindingsarmen tussen Vecht en Naardermeer, een dijk of dam aan te leggen. De onderbreking van de watergangen ging echter niet zonder slag of stoot. Diverse partijen zagen nadelen aan een harde afsluiting. In 1383 en 1389 werden daarom uitwateringssluizen gebouwd, die de Vecht en het Naardermeer van elkaar scheidden. De Broekdijk en Keverdijk verloren daarmee hun functie, omdat het water in het Naardermeer niet meer werd opgestuwd.

Ontginningen en landgebruik: Alle opschuivende veenontginningen uit de omgeving, zowel die vanuit de zee als vanuit de Vecht, raaiden op dit meer. Dat betekent dat het Naardermeer steeds de achterzijde van de ontginning vormde, zoals die van de ontginningen aan de noordzijde, die ergens in het Gooimeer gestart moeten zijn en zich langzaam tot aan het Naardermeer uitbreidden. In die polder is aardewerk uit de twaalfde tot veertiende eeuw aangetroffen, wellicht op vroegere huisplaatsen.
Na de aanleg van de sluizen in 1383 en 1389 ontstond een nieuwe situatie. De landtong tussen beide verbindingsarmen groeide uit tot het eiland die Bosschen. Daarmee nam de verlanding van het Uitermeer sterk toe. De kapittels trokken het eigendom van dit nieuwe land naar zich toe en verpachtten het. In de zestiende eeuw vonden er meerdere processen over het eigendom van verschillende dynamische oeverzones plaats. Het meer breidde zich daarnaast als gevolg van golfslag na 1389 in oostelijke richting fors uit, terwijl in het westen klei vanuit de Vecht werd afgezet.
Rondom het meer lagen meerdere eendenkooien. In de eerste helft van de achttiende eeuw waren dat er minstens 3 binnen de Meerkade en één direct daarbuiten. Van deze vier eendenkooien is er nog slechts één over, in het oosten. De kooi in de Spijkerpolder verdween in de twintigste eeuw, de andere twee al eerder, terwijl er één nieuwe kooi bijkwam. Plaatselijk zien we er onder het bos in het reliëf nog wat van terug, zoals in het zuiden.
Al vanaf 1561 werd er nagedacht over drooglegging van het Naardermeer. Verder dan een opmeting van het meer kwam men niet. In 1604 en 1607 werden opnieuw activiteiten ontplooid. In de meent van Naarden, aan de rand van het meer, werd in 1614 door de stad een kade aangelegd met het oog op verkoop van landerijen. In 1614 had die verkoop plaats. Daar werden de enige cultuurlanden binnen de omkading van het Naardermeer tot stand gebracht die altijd zijn blijven bestaan. Er verrezen na 1614 huisplaatsen als de Groote Plaats (later Meerlust, nu Ridderhoeve), ’t Eerste Huis (nu Stadzicht) en de Kleine Plaats. Ten dele kwamen er functies ten dienste van de stad, zoals een blekerij voor wasgoed. Met de opbrengsten van de landverkoop verbeterde de stad Naarden haar vestingwerken.
In 1623 volgde de verkoop van het meer zelf, met de notabele Godard van Reede als mede-eigenaar en mede-uitvoerder. Men legde in de periode 1623-1626 een dijk, de Meerkade, aan en bouwde watermolens om het water weg te pompen. Door peilverschillen met de omliggende polders en de vele kwel was dat moeilijk. In 1629 werd de geslaagde droogmakerij tenslotte geïnundeerd om militaire redenen.  Daarmee werd de droogmakerij opgegeven, op een bescheiden poging vóór 1672 na. De Meerkade zorgde ervoor dat het meer binnen contouren werd ‘vastgelegd’.
Pas vanaf 1804 werd een volgende poging gedaan, nu met vervening en vervolgens inpoldering als doel. De molen De Onrust (1809) is nog een relict van die tweede poging en maalt nog altijd overtollig water via de uitwatering naar de Vecht weg. De kleilaag was echter onvoldoende en de kwaliteit van de turf viel tegen. Mogelijk werd in deze fase de Binnenmeerkade tussen het te vervenen en het droog te malen deel aangelegd. In 1831 werd nog een plan opgesteld door ingenieur F.E. Conrad, maar dat bleef onuitgevoerd.
De meeste relicten die nu nog te herkennen zijn, dateren van een poging tussen 1883 en 1886. Daarbij bleef het uiterste zuidoosten, waar door de zandbodem de sterkste kwel optrad, buiten droogmaking. Invloed van brak water uit de Zuiderzee en een slechte bodemchemische situatie zorgden voor zulke slechte economische omstandigheden, dat men de polder na drie jaar opgaf. Veel greppels en sloten van die laatste poging zijn nog steeds aanwezig, vooral in het zuidwestelijk deel (rond de plas Veertigmorgen).

Militair gebruik: Het gebied van het Naardermeer lag zeer strategisch in de zone rond de stad Amsterdam, en om die reden werd het gebied dan ook in 1629 al geïnundeerd. Het moest de sterkte van de Vechtlinie verhogen. In 1787 werden er aan weerszijden van de Karnemelksloot (onderdeel van de Oude Hollandse Waterlinie), en deels dus in het voormalige Naardermeer, redoutes gebouwd. Deze moesten een inundatiesluis bewaken. In 1812 werden ze geslecht, maar in 1873 opnieuw opgebouwd en voorzien van bomvrije gebouwen.
In de aanvankelijke plannen voor de aanleg uit 1863 liep de spoorlijn ten zuiden van het Naardermeer. Om militaire redenen werd de spoorlijn noordelijker gelegd, om te voorkomen dat de lijn evenwijdig aan de Nieuwe Hollandse Waterlinie zou komen te lopen. Het nieuwe tracé doorsneed de nieuwe linie loodrecht, langs Werk 3.

Ontwikkeling als natuurgebied: Het Naardermeer speelde een belangrijke rol in de opkomst van de Nederlandse natuurbescherming. In 1904 nam de gemeenteraad van Amsterdam zich voor hier stadsvuil te storten, aan te voeren via de spoorlijn die in 1874 door het Naardermeer was aangelegd. Het werd, ondanks dat de raad inmiddels had besloten er geen vuil te storten, in 1906 aangekocht door de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten. Het was daardoor het eerste gebied dat het predicaat van natuurgebied kreeg. Tot 1984 werd er nauwelijks in het beheer van het waterpeil ingegrepen. Na de afkoppeling van het te voedselrijke water van de Vecht in 1955 verdroogde het meer langzaam door wateronttrekking in de omgeving. Door maatregelen herstelde de hydrologische situatie vanaf 1984.