Onderbouwing-Corversbos

Het Corversbos is onderdeel van een fraai landgoed met grote landbouwpercelen, bossen, lanen en historische boerderijen. Bijzonder aan dit relatief vlakgelegen gebied is dat het sinds het eemien geologisch gezien zeer stabiel is geweest. De grote akkers van nu waren ooit het leefgebied van Neanderthalers uit die tijd, zo blijkt uit de vondsten van bewerkte vuurstenen die hier nog steeds worden gedaan.

Historische ontwikkeling

Pre- en protohistorisch landschap: De Neanderthaler leefde in Europa tussen de 400.000 en de 30.000 jaar geleden. Al vóór de landijsbedekking en de vorming van de stuwwal van het Gooi kwamen hier Neanderthalers voor. Ze maakten hun werktuigen van vuursteen aangevoerd door de voorlopers van Rijn en Maas (formatie van Urk). De vondsten worden ingedeeld in de zogenaamde Rhenen-industrie, genoemd naar de belangrijkste vindplaats, de Groeve Kwintelooijen bij Rhenen. Ook in het Gooi zijn vondsten gedaan waaronder een in het Corversbos. De artefacten uit deze tijd liggen niet meer in hun oorspronkelijke verband. Ze zijn verplaatst door latere stuwwalvorming, hellingprocessen of smeltwaterstromen.

Anders is het met de vondsten van Neanderthalers uit het eemien die in het Corversbos zijn gedaan. Dit gebied ligt op een brede, vrij vlakke zone met grindige en vuursteenrijke smeltwaterafzettingen aan de westelijke voet van de stuwwal. Er zijn vondsten gedaan van bewerkte noordelijke vuursteen, in het saalien door de ijskap hierheen getransporteerd. De datering in het eemien is gebaseerd op grond van bewerking en erosie (zoals windvlak, patina). De archeologische periode is het late midden-paleolithicum.

De tientallen vondsten die zijn gedaan lagen verspreid op de grote akkers van het Corversbos. Daarbinnen zijn twee concentraties te ontwaren.

Uit de aard van de bewerkte vuurstenen (vooral werktuigen en geen jachtwapens of slachtwerktuigen) is af te leiden dat het hier een bewoningsplaats betrof, eerder dan een jachtkampement.

Het is vanwege het ontbreken van ‘diagnostische vondsten’ nog niet gelukt de vondsten in een cultuur of traditie in te delen. Verschillende auteurs doen uiteenlopende uitspraken over de datering van de vondsten. Die is afhankelijk van de interpretatie van landschap en bewoonbaarheid in het eemien. In dit interglaciaal kwam vegetatie en bos terug, vergelijkbaar met het latere holoceen. Door stijging van de zeespiegel hoorde West-Nederland tot de Eemzee. De hogere gronden van het Gooi, waaronder het huidige Corversbos, staken boven het water uit. Offerman-Heykens (1998) neemt aan dat het gebied vanwege de overwegend natte omstandigheden in het grootste deel van het eemien onbewoond was en dateert de vondsten daarom in het late eemien tot het vroege weichselien (100.000 tot 90.000 voor heden). Verpoorte et al. (2016) gaan uit van het vroeg-weichselien. Koopmans (2012) gaat er van uit dat de Neanderthalers zich om redenen van jacht en verzamelen juist bij de kustlijn hebben opgehouden. De vondst van een vuurstenen mes bij Muiderberg zou daarop wijzen. Hij dateert de vondsten dan ook in het eemien, 128.000 tot 116.000 jaar voor heden.

Vondsten van deze cultuur zijn in Nederland en Europa zeer zeldzaam, omdat er in de volgende geologische perioden (weichselien, holoceen) vaak nog veel geologische activiteit is geweest.

Het gebied Corversbos is geologisch gezien zeer stabiel, waardoor het eemien-oppervlak nog altijd min of meer ongeschonden aan het oppervlak ligt. Dit gebied lag relatief hoog, droog en vlak en had daardoor niet te kampen met bedekking door dekzand, met gelifluctie, met watererosie, of met veenvorming. In historische tijd werd het gebied laat ontgonnen en is er geen dik plaggendek op ontstaan. Na zo’n 100.000 jaar liggen deze vuursteenresten daardoor nog steeds aan de oppervlakte min of meer in hun oorspronkelijke verband. Ze worden zichtbaar na het ploegen van de akkers.

In het holoceen was de aanwezigheid van vuursteen ook gunstig voor de moderne mens. Daarop wijzen artefacten uit het laat-neolithicum en vroege bronstijd.

Ontginning en landgebruik: Vanaf de middeleeuwen tendeerde het landschap op deze relatief arme zandgronden naar heide.

De grofzandige smeltwaterafzettingen waren te arm voor landbouw. Ze werden pas laat ontgonnen, zodat zich hier geen dik plaggendek heeft gevormd.

De grondwaterstanden waren vooral in het westelijk deel van het Corversbos echter niet zeer diep (veldpodzolen). Dat maakte ze in de achttiende eeuw toch aantrekkelijk voor ontginning, aansluitend op de ontginning van ‘s-Graveland.  Gerrit Corver Hooft, de laatste baljuw van Gooiland, verwierf in 1777 het reeds bestaande buiten "Gooilust" en de aangrenzende heide, het huidige Corversbos (deels gekocht, deels gepacht). Behalve akkers werden hier de eerste dennenbossen van het Gooi aangelegd.

In het bos liggen, als onderdeel van de buitenplaats Gooilust, enkele oude boerderijen, waaronder de monumenten "Corversbosch" en boerderij "Corvershof". In het bos liggen nog enkele statige oude beukenlanen uit de buitenplaats-periode.

Via vererving kwam Gooilust in handen van Louise Six, die het in 1937 naliet aan de Vereniging Natuurmonumenten. De stal van de boerderij Corversbosch deed in de naoorlogse jaren dienst als het eerste bezoekerscentrum van Natuurmonumenten.

Ondergrond bepaalt menselijk gebruik

De aanwezigheid van veel goed te bewerken vuursteen maakte de omgeving aantrekkelijk om een kampement op te slaan waar vuursteen bewerkt werd.

Een van de vele vuurstenen die in de bouwvoor zijn te zien. Deze is niet bewerkt. Foto Overland 137.

De aanwezigheid van water of een nabije kustlijn moet grote invloed op de bewoonbaarheid hebben gehad, maar onduidelijk is op welke wijze. Pas in de achttiende werden deze gronden aantrekkelijk om te ontginnen. Daardoor bleven resten van de prehistorische bewoners aan het oppervlak.

Menselijk gebruik vormt landschap

Wal rond de achttiende-eeuwse ontginning (foto Overland 126).

Het landschap is gevormd door ontginningen vanaf 1777 als onderdeel van de ontwikkeling en uitbreiding van een landgoed, met grote percelen, bossen, lanen en enkele boerderijen.

Mens en water

De droge zandgrond en  de nabijheid van vochtigere gronden (en mogelijk een kustlijn) maakte het gebied in het eemien aantrekkelijk voor bewoning.

Grote, vlakgelegen akkers omgeven door bos (Foto Overland 131).

Zichtbare zaken in het landschap

• Vlak gelegen uitgestrekte akkers, omgeven door bos (landgoedlandschap).
• Overvloed aan (meestal onbewerkte) vuursteen op geploegde akkers. 
• Lanen, historische boerderijen en tolhuis uit landgoedperiode.
• Omwallingen van de landbouwpercelen uit de ontginning.
• In een oude leemkuil ligt nog steeds een bijenschans die nog in gebruik is, de laatste van de ruim 40 die het Gooi ooit rijk was.

Perspectief

Het gebied is in beheer bij Natuurmonumenten. In het gebied wordt nog jaarlijks gezocht naar bewerkte vuurstenen, die bij het ploegen naar boven komen. Gebruik als landbouwgrond is een voorwaarde om dit te kunnen doen. Er zijn geen plannen bekend om de bestemmingen van landbouwpercelen of bos te wijzigen.