Laagte van Pijnenburg

Buitenplaatsen
Op de toppen van de stuwwal bleef lange tijd voldoende woeste grond beschikbaar om uitgestrekte lanen en jachtbossen aan te leggen. In het lagere deel tussen de stuwwalkoppen is de 14de-eeuwse Soestdijk aangelegd, een verhoogde weg als ontsluiting van de veenontginning. Samen met de latere Amsterdamsestraatweg vormde deze route een tweede basis voor de vestiging van buitenplaatsen.

Rond 1640-1650 verschenen de eerste buitenplaatsen van Amsterdamse regenten. Nabij de kruising van beide assen kwam het buitenhuis Soestdijk van de Amsterdamse burgermeester Cornelis de Graeff, dat na 1674 uitgroeide tot koninklijk jachtslot. Er tegenover bouwde zijn schoonzoon Jacob Bicker zijn buitenplaats De Eult, dat rond 1740 door Willem Gideon Deutz met een magistraal lanenstelsel en sterrenbos werd uitgebouwd (Baarnse Bos).

Aan de Praamgracht ontstond Pijnenburg met een imposant huis uit 1647 van de architect Philips Vingboons. Meer buitenplaatsen vestigden zich vanaf de 18de eeuw in het gebied, zoals Groeneveld in 1702 aan de Amsterdamsestraatweg. Aan de Hilversumsestraatweg verrees in 1790 het eerste Hooge Vuursche. Eyckenstein aan de Maartensdijkseweg groeide in 1780 van een hofstede uit tot een buitenplaats met imposante portico.

De komst van de spoorwegen in 1874 is in deze zone van ondergeschikt belang geweest voor de vestiging van buitenplaatsen. Voor de ontwikkeling van de Baarnse villaparken was de vestiging van het spoorwegstation echter van levensbelang. De buitenplaatsen met hun formele en vroeglandschappelijke parken liggen grotendeels op de strookverkavelingen van de oudere hoogveenontginningen, waarvan de richting is bepaald door de stuwwallen. Rechte lanenstelsels, oorspronkelijk georiënteerd op omliggende kerktorens, doorsnijden de bossen.

Pas bij latere buitenplaatsen als Berg en Dal (1890) en ’t Benthuys (1881) is gebruik gemaakt van de aanwezige hoogteverschillen om het hoofdhuis prominent te positioneren. Lage Vuursche werd omstreeks 1640 als kleine nederzetting rond de buitenplaats Drakensteyn gesticht. De structuur en het statige aanzien van de westzijde van Baarn worden nog steeds bepaald door de aanwezigheid van buitenplaatsen.

Een aspect dat zich ruimtelijk minder nadrukkelijk aftekent, maar in de ontwikkeling van de buitenplaatszone zeker een rol heeft gespeeld, is de aanwezigheid van de stadhouderlijke en Koninklijke familie Van Oranje-Nassau. Zo hebben de Oranjes hun stempel gedrukt op Soestdijk, Baarnse Bos, Rusthoek, Canton en Peking, Prins Hendriksoord, Ewijckshoeve en Drakensteyn. Het gebied rond Paleis Soestdijk kreeg een vorstelijke allure en gaven Baarn en Soest extra aantrekkingskracht voor vestiging van welgestelden.

In het huidige landschap is de invloed van classicistische parkelementen uit de periode 1640-1740 dominant; de invloed van jonge buitenplaatsen en villa’s is hieraan ondergeschikt. De lange lijnen en de zichtassen die gebruik maakten van de oudere strookverkavelingen sloten in de 17de eeuw goed aan op de toen opkomende Franse tuinstijl met zijn open zichtassen. De nieuw aangelegde lanen lagen óf parallel aan de verkavelingstructuur óf werden op markante punten als kerktorens en heuveltoppen in de omgeving uitgezet.

Met de lanen strekken de buitenplaatsen zich uit over een groot deel van het gebied en haken ze aan op de bossen, de agrarische gronden en het stedelijke gebied. Voorbeelden hiervan zijn te vinden op Groeneveld, Drakensteyn, Pijnenburg, Ewijckshoeve, De Eult en Eyckenstein.

Drie typen buitenplaatsen worden onderscheiden: de grote blokvormige buitenplaatsen aan de Praamgracht, de langgerekte buitenplaatsen in de veenontginningen en de verspreid gelegen, kleine buitenplaatsen aan de wegenstructuur. Het reliëf van de grillige verlopende stuwwal en de patronen van de veenontginningen zijn bepalend geweest voor de karakteristiek van deze buitenplaatszone. De meeste buitenplaatsen liggen op de rand van de laagte, veelal haaks op het reliëf.

De agrarische component is minder nadrukkelijk aanwezig dan in andere zones, behalve op grote landgoederen als Pijnenburg, Eyckenstein en Groeneveld, waar van oudsher meerdere boerderijen bij horen en waar het accent op bosbouw ligt. Kenmerkend voor de Laagte van Pijnenburg is de veel voorkomende combinatie van classicistische laanstelsels en landschappelijke aanleg, de compacte en duidelijk van omliggende bossen begrensde parkaanleg en het zicht op het hoofdhuis vanaf de ontsluitingsas.