bijgewerkt 05-04-2021
Wilde wateren
Vóór de jaartelling zag het rivierenlandschap er heel anders uit dan nu. Nog niet gehinderd door dijken stroomde de meanderende Nederrijn een stuk zuidelijker onder Rhenen, vlak langs Amerongen (amer = natuurlijk water) en boog bij Wijk bij Duurstede in noordelijke richting, ongeveer de huidige Kromme Rijn volgend. Het is deze loop geweest waarlangs kort na de jaartelling de Romeinse Limes zich heeft ontwikkeld.
Geleidelijk aan vormde de Nederrijn bij Rhenen nieuwe riviertakken in noordelijke richting, totdat in de middeleeuwen de huidige rivierloop dominant werd. Tussen Wijk en Amerongen zijn de oudere rivierstelsels met jongere afzettingen overdekt of opgeruimd. De kans is groot dat er archeologische resten bewaard zijn gebleven, goed geconserveerd in de diepere grondlagen van de uiterwaarden en het aangrenzende binnendijkse gebied.
Aardkundige waarden
Het meest oostelijke deel van de Utrechtse uiterwaarden, tussen Amerongen en Rhenen, grenst direct aan de steilrand van de Heuvelrug. Deze zone, in de prehistorie al permanent bewoond, was vanaf de Romeinse tijd een belangrijk strategisch gebied. Op de zuidpunt van de Heuvelrug zou, toen de Romeinen vertrokken waren, een machtscentrum van de inheemse Frankische elite zijn ontstaan. In grafvelden getuigen rijke vondsten van welgestelde soldaten. In de 4de of de 5de eeuw is op de Heimenberg een imposante walburcht aangelegd met uitzicht over de Nederrijn.
Voorbij de door smeltwater gecreëerde coupure Darthuizerpoort is de Utrechtse Heuvelrug het hoogst. Bij Amerongen reiken enkele plateauachtige stuwwalkruinen er zelfs tot 66 à 69 meter boven NAP. De sterkere opstuwing van de plateaus was mogelijk een gevolg van hun ligging tussen twee ijslobben.
Voorbij Elst werd de Utrechtse Heuvelrug door de grote rivieren vooral aan de zuidwestzijde ondermijnd. Hieraan herinnert onder andere de steile zuidflank van de Grebbeberg. Twee kilometer ten oosten van Rhenen eindigt de Utrechtse Heuvelrug abrupt. De hoofdoorzaak daarvan was dat hij er tot aan het Veluwemassief door de rivieren werd geslecht.
Op het meest zuidoostelijk deel van de Utrechtse Heuvelrug ontstonden Leersum, Amerongen, Overberg, Elst, Rhenen en Achterberg. Vlakbij de Utrechtse Heuvelrug liggen in de Gelderse Vallei drie lage ministuwwallen, op twee waarvan een deel van Veenendaal werd gebouwd.
Koningspaleis
Oude provinciegrenzen
Een oude restgeul van de Rijn in de Amerongse Bovenpolder en de Elster Buitenwaarden werd de grens tussen het Sticht en Gelre. Deze zogeheten Geldersche Landscheiding, ten zuiden van de huidige Lekdijk tussen de veerweg van Natewisch en Remmerden, vormde tot 1815 de provinciegrens.
De rivier heeft dus niet altijd dienst gedaan als scheiding tussen provincies en dat is ook op andere plaatsen te zien. Onder Rhenen liep de grens van het Sticht over de veel zuidelijker gelegen oude Rijnbedding. Anders dan in Wijk bij Duurstede werden in Rhenen geen nieuwe vestingwerken aangelegd. Rhenen bleef in trek als pelgrimsoord van de Heilige Cunera. Voor de 17de eeuwse schilders Jan van Goyen, Jacob van Ruisdael en Rembrandt van Rijn was Rhenen door de hoge ligging een geliefd onderwerp.
In 1621 bouwde de uit Bohemen verbannen koning Frederik van Paltz in Rhenen een groots paleis, dat in 1821 is afgebroken. In de uiterwaard voor het paleis, de Palmerswaard, liet hij een tuin aanleggen. Hier zijn eind 18de eeuw Engelse soldaten begraven die toen deel uitmaakten van een hulpleger in de Grebbelinie. Deze linie werd midden 18de eeuw tussen de Rijn en de toenmalige Zuiderzee aangelegd (zie Grebbelinie).
Versterkte huizen
Tussen Wijk bij Duurstede en Amerongen werden in de tweede helft van de 13de eeuw enkele woontorens langs de rivier gebouwd. In Amerongen richtte de bisschop zijn hof in (De Hof) en liet daar in de 11de eeuw een kerk bouwen, de voorganger van de huidige kerk.
In 1286 werd buitendijks het kasteel van Amerongen gebouwd, dat graaf Floris V in leen uitgaf. In de 13de en de 14de eeuw kwamen aan de Rijndijk de versterkte huizen Runmegen, Natewisch, Bergesteyn, Waayestein en Lievendaal. Natewisch kreeg een eigen pad naar een pleisterplaats in de Koornwaard (de Duinen), dat met een voetveer zorgde voor de verbinding met Maurik.
Overige informatie
De volgende presentaties, artikelen en websites bieden interessante aanvullende informatie over ...
aardkundige waarden
- Een gedetailleerde omschrijving van de ontwikkeling van natuur, cultuur en landschap staat in de volgende beschrijving:
TELLURIS-Heuvelrug Zuid-gedetailleerde gebiedsbeschrijving
In het gebied heeft de provincie de volgende aardkundige monumenten benoemd:
- de Grebbeberg
- Plantage Willem III
